Kemalist dönemde "Liberal" temayüllü parti : Serbest Cumhuriyet Fırkası

"Bütün bir milleti ayağa kaldıran, milyonlarca vatandaşın tutumlarını ve ilişkilerini altüst eden bir olay, yani Serbest Fırka olayı bir sofra tartışması ile bir tutulabilir mi?"

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra yeni rejimi yerleştirmek için köklü inkılaplar yapılmıştı. 1930 yılına kadar devam eden bu inkılaplar, bilindiği üzere hükümete karşı bir direnişe neden olmuştu. Sanayileşme politikası, şeker, tu

Serbest Fırka Kurucu Kadrosu

emnuniyetsizliği daha da artırdı. Hükümetin güttüğü iktisadi politika, dar devletçi görüşünden ötürü ekonomik durgunluğa neden oluyordu. 1928-1929 yıllarında mahsulün kötü oluşu ve diğer tarım ülkeleri gibi Türkiye’yi de derinden etkileyen Dünya Ekonomik Krizi bu vaziyeti daha da kötüleştirdi.(2) 1929 yılı sonunda dünya çapında etkisini gösteren ekonomik bunalım, Türkiye'yi de olumsuz yönde etkiledi. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), iktidar partisi olarak, devletçi politikaları ve toplumun bazı kesimlerinden gelen eleştiriler nedeniyle sorgulanıyordu. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in teşvik ettiği, toplumsal ve ekonomik sorunları Meclis'te çözme ve iktidar partisini denetleme isteğine yönelik bir yaklaşımı benimseyen Ali Fethi (Okyar) Bey, 1930 yılı Ağustos ayında Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı kurdu. Bu parti, milliyetçi ve laik olmasının yanı sıra en dikkat çekici özelliği liberal bir kimliğe sahip olmasıydı. (3)

Serbest Cumhuriyet Fırkası Türkiye Cumhuriyeti'nin demokrasisine renk katmış ve unutulmayacak izler bırakmıştır. Partinin, Cumhuriyet Halk Fırkası'na muhalifliği nedeniyle karalayıcı iftiralarla karşılaşmaktadır. Bunun nedeni SCF'nin esasında CHF'nın“çürük yanlarını açığa vurarak onun iyileştirmesini”(4) sağlayacaktı ancak durum bir zamandan sonra iktidar yarışına dönüşmüştü. Fırka kurulduktan sonra hızla örgütlenme sürecine girdi, Ege ve Marmara bölgelerinde bir dizi miting düzenledi ve halkın ilgisini çekti. Dönemin siyasetçisi Ahmet Hamdi Başar, durumu şu şekilde değerlendirdi: "Hiçbir parti, bu kadar az çaba harcayarak ve kısa sürede bu kadar başarı elde edemezdi. Adeta Serbest Fırka'nın örgütü kendiliğinden her yerde oluşmuştu." (5) Burada vurgulanması gereken nokta, Fırka'nın kendisine atfettiği ve çekinmeden kullandığı "liberal" tanımıdır. (6) Bu yazı, Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kuruluşu ve kapatılmasıyla ilgili sorunlara odaklanmak yerine, Atatürk'ün isteğiyle ortaya çıkan ve liberal söylemleriyle dikkat çeken bu dönemi ele almaktadır.

Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın lideri eski Paris büyükelçisi Ali Fethi (Okyar) Bey, Atatürk'ün daveti üzerine Türkiye'ye gelmiş ve Yalova'da bir araya gelerek ülkenin sorunlarını konuşmuşlardı. Türkiye, zorlu ekonomik mücadelelerle boğuşuyor ve Avrupa'ya göre Cumhuriyet'te bir diktatörlük manzarası olduğu algısıyla karşı karşıyaydı. Ali Fethi Bey, Avrupa'dan yeni dönmüş birisi olarak anılarında şöyle ifade etmiştir: "...Bugünkü durumumuz, genel anlamda bir 'diktatörlük' manzarası arz etmektedir. Mevcut bir Meclis var, ancak içeride ve dışarıda bize 'diktatörlük' gözüyle bakıyorlar." (7)

Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın 12 Ağustos 1930'da kurulmasının ardından, parti programını açıklamadan önce çeşitli röportajlar vermiş ve basın özgürlüğünü vurgulamıştı. (8) Ekonomik olarak, vatandaşların içinde bulunduğu sıkıntıların ancak liberal bir programla çözülebileceğini belirtmiş ve son olarak vatandaşlık haklarına vurgu yapmıştı. (9) Bu noktada dikkate değer bir husus, Serbesçilerin sundukları açılımın bir parçası olarak önerdikleri "genişletilmiş" Türk vatandaşlığı modelidir. Alman ulusal devlet inşa deneyiminden esinlenen ve vatandaşlığı etnik Türk kimliği ile eşdeğer tutan yaklaşımların aksine, Serbest Fırka, Türk vatandaşlığını etnik kimlikle özdeşleştirmeye karşı çıkmıştır. (10)

Serbest Cumhuriyet Fırkası kendi bağımsız siyasi çizgisini oluşturmuş, Ali Fethi Bey, partisinin Cumhuriyet Halk Fırkası'nın siyasi çizgisinden ayrılacağını şu sözlerle ifade etmiştir: "Partimiz, Halk Fırkası'nın sol kanadında, liberal, laik, cumhuriyetçi bir parti olacaktır. Sol kanattaki eğilim, halkın seviyesi ve eğilimi ile genel düşüncenin güncelliği tarafından ölçülecektir. Bu prensiplere karşı bir parti oluşursa, tabii ki benim doğal bir rakibi olacaktır. Eğer böyle bir parti oluşursa, Cumhuriyet ve laiklik prensiplerini savunma noktasından Halk Fırkası ile tabii ki işbirliği yaparım." Şeklen de olsa liberalizmden ilham alan bu programın, partinin başarısında büyük rol oynadığını söylemek mümkündür. (11) Ayrıca, Atatürk, Ali Fethi Bey'e partisinin yerini nerede gördüğünü sorduğunda şu cevabı almıştı: ''Ben öteden beri özgürlük yanlısıyım. Bu nedenle kuracağım parti liberal bir parti olacaktır..." (12)

Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın tüzüğüne kısa bir göz atıldığında, liberal dünya görüşüne sadık kaldığını görebiliriz: 1- Devletin ekonomik alana müdahalesi engellenmelidir; 2- Sivil toplumun gelişimi toplumsal aktörlere bırakılmalıdır. (13) Ayrıyeten bu perspektifle uyumlu olarak, Serbest Cumhuriyet Fırkası'na kendi isteğiyle katılan eski İstanbul valisi ve Ankara şehremini, milletvekili Ali Haydar (Yuluğ) Bey, verdiği bir röportajda, "demokrasinin okulu" olarak gördüğü (14) belediyelerin tüzel kişiliği ve ademi-merkeziyetçilik ilkesinin önemini vurgulamıştı. (15)

Sonuç olarak, Serbest Cumhuriyet Fırkası liberal değerleri ön plana çıkarmış ve liberal demokrasiyi savunmuştu. Siyasal yaşam açısından, kısa ömrüne rağmen, o dönemki siyasal, sosyal ve ekonomik söylemleriyle önemli bir yer edinmiştir. Çok partili hayata geçiş sürecinde, kendisinden sonraki partilere örnek teşkil eden evreleriyle dikkat çekmiştir. 1930 yılında kapatılan Serbest Cumhuriyet Fırkası, hem söylem, hem taban ve hem de program açısından daha sonraki kurulan Demokrat Parti'nin öncüsü olmuştur. (16)

(1) Tarık Buğra Yağmuru Beklerken s.184

(2) Modernleşen Türkiye’nin Tarihi,sf.264

(3) Derviş KILINÇKAYA, Serbest Cumhuriyet Fırkasının Toplumsal Tabanı s.1,2 

(4) Mete Tunçay, Türkiye’de Tek parti Yönetiminin Kurulması,sf.249

(5) Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye sf.12

(6) Serbest Cumhuriyet Fırkası Parti Programı                 

(7) Fethi Okyar’ın Anıları (İş Bankası) s.98

(8) Fethi Okyar'ın program açıklanmadan önceki açıklamaları için, bkz. vakit 11

Ağustos 1930.  

(9) Cem Emrence 99 günlük siyasal muhalefet sf.87

(10)Fethi Bey basına verdiği demeçte aynı noktanın altını çizdi: "Vatandaşlar arasında

hiçbir fark görmüyoruz ... bizim için din ve mezhep farkları, cins ve ırk

ayrılıkları yoktur." Bkz. Milliyet, 14 Agustos 1930.

(11) Eyüp Öz Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Muhalif Ege s.72,73

(12) Serbest Cumhuriyet Fırkası Ali Fethi Okyar s.21 (Ketebe Yayınları)

(13) Cem Emrence 99 günlük siyasal muhalefet sf.84

(14) Milliyet, 14 Ağustos 1930

(15) Cumhuriyet, 11, 14 Ağustos 1930. Belediyelerin atanmışlar yerine seçilmişler tarafından yönetilmesi fikrini Fethi Bey de seslendirdi. Vakit, 14 Ağustos 1930.

(16)KTÜ SBE Sos. Bil. Derg. 2015, (10): 227